مهدی کریمی‌تفرشی
عضو هیات‌مدیره کانون انجمن‌های صنایع غذایی کشور

یکی از مهم‌ترین عـوامـل شکل‌دهنده الگوی غذایی هر جامعه مجموعه عادات و فرهنگ غذایی آن جامعه است. ایرانیان مردمی‌خوش ذائقه و دارای تنوع غذایی بسیار بالا هستند، امــا در ایــن میان آنچه قابل تامل است، الگوی تغذیه‌ای ماست. سطح سلامت جامعه وابستگی زیادی به تغذیه مناسب و سالم دارد. الگوی تغذیه کشور ما دستخوش تغییرات زیادی شده است و به گفته کارشناسان، وضعیت تغذیه ایرانیان در حد مطلوبی نیست.

میزان مصرف نان در ایران رقم خیره‌کننده‌ای دارد. سرانه مصرف نان هر ایرانی در سال در حالی ۱۶۰ کیلوگرم است که این آمار در جهان تنها ۲۵ کیلوگرم است. در واقع ایرانی‌ها ۶ برابر آمار جهانی نان می‌خورند و از این لحاظ در صدر جهان قرار دارند.

سرانه مصرف برنج در کشورما ۴۰ کیلوگرم اعلام شده  و این درحالی است که در سه‌دهه گذشته، این میزان ۱۵ تا ۲۰ کیلوگرم بوده است. اما این مقدار نسبت به میانگین جهانی ۲۵ کیلوگرم هم پایین تر است. پرمصرف‌ترین کشور جهان در برنج، تایلند است که سرانه مصرف برنج در این کشور ۱۴۰ کیلوگرم است. این در حالی است که این آمار در ترکیه فقط ۸ کیلوگرم است.

سازمان جهانی خواربار و کشاورزی (فائو) در دسامبر  ۲۰۱۲ سرانه مصرف گوشت ( قرمز و سفید) در جهان را ۴۱ کیلوگرم اعلام کرد. این در حالی است که ایرانی‌ها سالانه حدود ۳۶ کیلوگرم گوشت مصرف می‌کنند. این میزان از آمار جهانی کمتر و از میانگین آسیا بالاتر است. همچنین ایران از لحاظ مصرف گوشت بین ۱۹۶ کشور جهان در رتبه ۹۸ قرار دارد.

سرانه مصرف شکر ایرانی‌ها بین ۲۱ تا ۲۴ کیلوگرم است. در حالی‌که میانگین جهانی آن، فقط ۵ کیلو گرم است. این، یعنی ایرانی‌ها ۵ برابر مردم جهان از شکر استفاده می‌کنند. ایرانی‌ها علاوه بر شکر، درمصرف نمک هم زیاده‌‌روی می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت، میانگین مصرف نمک را برای هر فرد در جهان، ۱۰ گرم عنوان کرده و این میزان را دو برابر میزان توصیه شده این سازمان دانسته است، اما ایرانی دو تا سه برابر بیشتر نمک مصرف می‌کنند.

 سرانه مصرف روغن در کشور ۲۱ کیلوگرم است. این در حالی است که وزیر بهداشت روز چهارشنبه ۲۳ مهرماه از اضافه شدن سالانه ۳ کیلوگرم روغن به سرانه مصرف ایرانی‌ها خبر داده است.

سرانه مصرف تخم‌مرغ در ایران ۱۹۰ عدد است. این در حالی است که میانگین جهانی، ۲۵۰ عدد تخم مرغ است و ایرانی‌ها سالانه ۶۰ تخم‌مرغ کمتر از میانگین جهانی می‌خورند. هرچند رقم‌های دیگری هم در این باره اعلام شده و به‌عنوان مثال، سال گذشته معاون بهبود تولیدات دامی‌ سازمان جهاد کشاورزی چهارمحال و بختیاری در گفت‌وگو باخبرگزاری فارس گفت: «سرانه مصرف تخم مرغ کشور ۱۶۰ و در جهان ۳۰۰ عدد است.»

سرانه مصرف روغن زیتون، این داروی طبیعی در کشور فقط ۲۲۰ گرم است. این در حالی است که در برخی کشورهای جهان سرانه مصرف این کالا به ۲۷ کیلوگرم نیز می‌رسد. سوریه بالا‌ترین آمار مصرف روغن زیتون را با ۲۷ کیلوگرم در سال به خود اختصاص داده است که به دلیل مصرف بالای این ماده طبیعی با کمترین مشکل بیماری‌های قلبی و عروقی مواجه است.

ایرانی‌ها در نوشیدن مضرترین نوشیدنی جهان نیز با اقتدار در صدر ایستاده‌اند. سرانه مصرف نوشابه در کشور ما ۴۲ لیتر است. در حالی که مردم جهان به زور ۱۰ لیتر نوشابه در سال می‌خورند.

سرانه مصرف شیر در ایران ۷۰ کیلوگرم اعلام شده است. اما طبق آمار جهانی متوسط مصرف شیر در جهان ۱۹۰ کیلوگرم و در کشورهای اروپایی بین ۳۰۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم اعلام شده است. این آمار در کشورهای توسعه یافته جهان به ۵۰۰ کیلوگرم هم می‌رسد. البته مصرف شیر در استان‌های چهارمحال و بختیاری، آذربایجان غربی و شرقی از متوسط کشور بیشتر است.

با بررسی آمار مصرف مواد غذایی کشور و میانگین‌های جهانی به روشنی پیداست که ایران در وضعیت غذایی درستی قرار ندارد. حتی می‌توانیم عنوان بدغذاترین کشور جهان را از آن خود کنیم. بنابراین اصلاح الگوی تغذیه‌ای با آموزش‌های بنیادین و آگاه کردن مردم از تبعات الگوی غذایی غلط شاید بتواند به بهبود وضعیت غذایی جامعه به‌ویژه نسل‌های بعد کمک کند.

نتایج یک مطالعه نشان داد که الگوی تقاضای مواد غذایی در مناطق شهری و روستایی متفاوت است. همچنین مشخص شد سطح تحصیلات سرپرست خانوار، اندازه خانوار، سن، جنسیت و محل سکونت تاثیر زیادی بر تقاضای گروه‌های مختلف موادغذایی دارد.

به گزارش ایسنا، به دلیل محدود بودن منابع و رشد جمعیت، «تامین غذا» یکی از دغدغه‌های اصلی دولت‌ها است. مطالعات نشان داده که سهم عمده مخارج خانوار صرف موادغذایی می‌شود.

بررسی‌ها حاکی از این است که خصوصیات خانوارهای ایرانی مثل (اندازه خانواده، مهاجرت از روستا به شهر، سطح درآمد، سطح تحصیلات و…) در حال تغییر است. با توجه به این‌که مطالعات زیادی تاثیر خصوصیات خانوار را بر تقاضای موادغذایی در ایران بررسی نکرده‌اند، پژوهشگران اقتصاد کشاورزی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری استان کرمان و دانشگاه تبریز، مطالعه‌ای در این زمینه طراحی کردند.

سمانه خلیلی ملک‌شاه، محمد قهرمان‌زاده و اسماعیل پیش‌بهار؛ پژوهشگرانی بودند که در این مطالعه همکاری داشتند.

برای انجام این پژوهش از داده‌های خام مرکز آمار ایران با عنوان «بررسی هزینه و درآمد خانوار» برای دوره ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۳ استفاده شد.

در این پژوهش استان‌های کشور بر اساس اشتراکات و هم‌جواری، در پنج منطقه کشوری تقسیم‌بندی شدند. منطقه یک شامل استان‌های تهران، قزوین، گلستان، مازندران، سمنان، البرز و قم؛ منطقه دو شامل: اصفهان، فارس، بوشهر، چارمحال و بختیاری، هرمزگان و کهگیلویه و بویراحمد، منطقه سه شامل: آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، زنجان، گیلان و کردستان، منطقه چهار شامل: کرمانشاه، ایلام، لرستان، همدان، مرکزی و خوزستان و منطقه پنج شامل: خراسان رضوی، جنوبی و شمالی، کرمان، یزد و سیستان و بلوچستان بودند.

گروه‌های عمده موادغذایی نیز در شش گروه «غلات»، «گوشت»، «لبنیات»، «روغن و چربی»، «میوه، سبزی و حبوبات» و «قند و شکر» قرار گرفتند.

نتایج به‌دست‌آمده از این مطالعه نشان داد که در مناطق روستایی ایران گوشت، روغن و چربی و قند و شکر کالای ضروری هستند و در مناطق شهری ایران گوشت کالای ضروری است. حساسیت تقاضای این گروه کالاها به تغییرات درآمد نسبت به سایر کالاها بیشتر است.

در مناطق شهری در ۳۰ استان کشور به ترتیب میوه، سبزی و حبوبات، غلات، گوشت، لبنیات، روغن و چربی و قند و شکر سهم عمده مخارج مواد غذایی را تشکیل می‌دهند. همچنین، مشاهده می‌شود در مناطق روستایی به ترتیب غلات، میوه، سبزی و حبوبات، گوشت، لبنیات، روغن و چربی و قند و شکر سهم عمده مخارج مواد غذایی را تشکیل می‌دهند.

مقایسه رفتار مصرفی گروه‌های مواد غذایی در مناطق شهری و روستایی نشان می‌دهد، در مناطق شهری میوه، سبزی و حبوبات و در مناطق روستایی غلات بالاترین سهم مخارج سبد غذایی خانوار را در دوره ۱۰ ساله دارند؛ همچنین، سهم هزینه گروه‌های گوناگون در مناطق گوناگون متفاوت است، این مسئله بیانگر تفاوت رفتار مصرف در مناطق شهری و روستایی است.

بررسی‌های این مطالعه نشان داد که سطح تحصیلات سرپرست خانوار، تعداد اعضای خانوار، سن و جنسیت و همچنین منطقه محل سکونت بر مصرف گروه‌های گوناگون موادغذایی متفاوت است.

به عنوان مثال؛ افزایش سال‌های تحصیل سرپرست خانوار در مناطق شهری اثر مثبت و مطلوب بر تقاضای لبنیات و اثر منفی بر تقاضای میوه، سبزی و حبوبات دارد. همچنین در مناطق روستایی کشور افزایش سال‌های تحصیل اثر مثبت بر تقاضای غلات، روغن و چربی و قند و شکر دارد. این امر نشان می‌دهد که سطح تحصیلات آن‌گونه که انتظار می‌رود نتوانسته نقش مثبتی در بهبود الگوی مصرف داشته باشد. به همین خاطر نیاز به توجه خاص سیاست‌گذاران برای بهبود رژیم غذایی از راه آموزش صحیح است.

نتایج این مطالعه نشان داد که با افزایش بعد خانوار در مناطق شهری سهم هزینه لبنیات کاهش و سهم هزینه قند و شکر افزایش می‌یابد. اما اثر این متغیر در مناطق روستایی بر سهم هزینه گروه کالاهای گوناگون متفاوت است.

یافته‌های حاکی از این است که منطقه محل سکونت بر سهم هزینه گروه های مواد غذایی موثر است. به عنوان مثال در مناطق شهری استان‌های شمالی، شمال‌غرب و غرب کشور و استان‌های تهران، قم و سمنان (مناطق یک، سه و چهار) در مقایسه با استان‌های جنوبی، جنوب‌شرق و شرق کشور (مناطق دو و پنج)، سهم هزینه بیشتری به گوشت و قند وشکر اختصاص می‌دهند. همچنین این مناطق برای غلات، لبنیات، میوه، سبزی، و حبوبات هزینه کم‌تری می‌کنند.

اما در مناطق روستایی کشور مقدار تقاضای گوشت، روغن و چربی و قند و شکر در مناطق یک، دو و سه بیشتر است و تقاضای غلات، لبنیات و میوه، سبزی و حبوبات کم‌تر از مقدار تقاضای منطقه پنج است.

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که سهم هزینه یا تقاضای گروه کالاهای گوناگون موادغذایی در مناطق شهری و روستایی نه تنها به خصوصیات خانوار بلکه به موقعیت جغرافیایی محل سکونت نیز بستگی دارد.

به گفته پژوهشگران این تحقیق؛ تفاوت‌های منطقه‌ای بیانگر فرهنگ تغذیه‌ای منطقه است که بر رفتار تغذیه‌ای خانوار تاثیر می‌گذارد. بنابراین اجرای هر گونه سیاست که با هدف بهبود امنیت غذایی خانوار باشد، باید به صورت منطقه‌ای و بر اساس مقدار دسترسی به موادغذایی گوناگون باشد و همچنین خصوصیات خانوار مثل ترکیب سنی خانوار، سطح تحصیلات سرپرست خانوار، اندازه خانوار و جنسیت مد نظر قرارگیرد.

نتایج این مطالعه به صورت مقاله علمی پژوهشی با عنوان «اثر خصوصیات خانوار بر تقاضای مواد غذایی خانورهای شهری و روستایی ایران» در فصل‌نامه تحقیقات اقتصاد کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت منتشر شده است.

سرویس خبری: صنعت غذا

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان
گفت: اصلاح الگوی مصرف بدون ارتقای فرهنگ جامعه و سبک زندگی امکان‌پذیر
نیست، موضوع اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از تلفات مواد غذایی نیاز به
برنامه‌ریزی طولانی‌مدت دارد.

به گزارش ایسنا، دکتر محمد شاهدی در نهمین کنفرانس الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت که به صورت برخط برگزار شد، به تشریح دیدگاه‌هایش در خصوص الگوی مصرف بر پایه آموزه‌های قرآنی و اصول ششگانه طب سنتی پرداخت.

وی گفت: الگوی مصرف جامعه ایران دارای اشکالات زیادی از بعدهای مختلف است. هماهنگی کافی با پتانسیل‌های تولیدی کشور ندارد. هماهنگی لازم با مصرف صحیح بر اساس تغذیه مطلوب برای سلامت انسان ندارد. تلفات زیادی در توزیع و آماده‌سازی و مصرف بدون توجه به نیازهای بدن دارد. به عبارت دیگر علاوه بر تلفات، اسراف زیادی در مصرف غذا در کشور وجود دارد. همه این ناهماهنگی‌ها و نابسامانی‌های الگوی مصرف در کشور باعث ایجاد فشارهای اقتصادی و هزینه‌های درمان و دارو و وابستگی کشور به واردات می‌شود. 

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: علاوه بر آن بخش مهمی از جامعه را گرفتار درد و رنج و بخش مهم دیگری را گرفتار مراقبت از افراد دردمند و بیمار جامعه می‌کند. در طب سنتی و همچنین دستورات قرآن معیارها و روش‌هایی در ارتباط با مصرف غذا وجود دارد که می‌تواند مبنای خوبی برای اصلاح الگوی مصرف در یک جامعه پیشرفته انسانی باشد. 

شاهدی با بیان اینکه حفظ سلامتی در طب سنتی ایرانی با پیشگیری از بیماری از طریق رعایت اصول ششگانه جزو قوانین بنیادین است، ادامه داد: آب و هوای پاک و سالم، تغذیه اصولی و صحیح، ورزش و تحرک بدنی مناسب، خواب و بیداری کافی و در شرایط و زمان مناسب، احتباس و استفراغ که به معنی ضرورت خارج شدن مواد اضافی از بدن به طور طبیعی است و اعراض نفسانی که عبارت است از غضب، فرح، خجلت. شادی‌ها، غم‌ها، خشم‌ها و خشنودی‌ها و مانند آنها که مربوط به روان و خلق و خوی انسان می‌شود. رعایت این موارد در حفظ سلامتی بدن مهم است. 

وی با اشاره به جایگاه طب سنتی در قرآن کریم، گفت: در تعالیم و آموزه‌های قرآن و حکمای بزرگ طبی ایران از قبیل ابوعلی سینا، حفظ تندرستی و سلامت افراد از ابتدا مورد توجه پزشکان بوده است و این مورد جزء وظایف اصلی طبیب و حکیم به حساب می‌آمد البته در جامعه امروزی ما بیشتر به درمان و تامین دارو برای درمان پرداخته می‌شود تا حفظ سلامت انسانها. در قرآن اصول ریشه‌ای مربوط به الگو و رفتارهای تغذیه‌ای زیاد طرح شده است. در آیات مختلف به پاکی، سلامت و حلال بودن غذا تاکید شده است. بر متعادل مصرف کردن و زیاده از نیاز بدن مصرف نکردن و مصرف کم از گوشت‌ها تاکید شده است. در آمـوزه‌های دیـنی هیچ یک از نظرات گوشتخواری، گیاهخواری، خام خواری و میوه خواری پذیرفته نیست، بلکه بر اسـاس نـیـاز انـسـان و بـا تـوجـه بـه مـحـیـط، سـن، شـغـل و … با تعیین ملاک‌ها استفاده از همه گروه‌های غـذایـی بـا اولویـت دادن به برخی گروه‌های غذایی توصیه شده است.

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به آثار الگوی مصرف نادرست در بخش تغذیه کشور، گفت: الگوی مصرف ناصحیح در جامعه امروز کشور موجب شده است بیماری‌های غیر واگیر تحت تاثیر تغذیه نامطلوب رو به افزایش باشد و اثرات بسیار بد بر سلامت جامعه داشته باشد، همچنین بخش مهمی از امکانات پزشکی کشور را درگیر این بیماری‌ها کرده و اقتصاد کشور را تحت تاثیر قرار داده است. افزایش بیماری‌های چاقی، دیابت و قلبی عروقی و خیلی از بیماری‌های مشابه تحت تاثیر شدید الگوی مصرف است. چاقی یک مشکل شایع در کودکان و بالغان بوده و به‌ویژه چاقی احشایی یا مرکزی با عوارض قلبی عروقی متعددی مانند فشار خون بالا، دیس لیپیدمی، مقاومت به انسولین، دیابت نوع دو، سندروم متابولیک و افزایش فشار شریان ریوی، سکته مغزی، ترومبوز وریدی و آمبولی ریوی، آریتمی‌های قلبی و مرگ ناگهانی قلبی همراهی دارد. 

شاهدی ادامه داد: کاهش وزن برنامه‌ریزی شده به‌ویژه با تغییر سبک زندگی و افزایش میزان فعالیت بدنی به دلیل کاهش عوارض ناشی از چاقی مانند فشارخون و دیس لیپیدمی، مورد قبول و توصیه اغلب جوامع علمی است.

وی پیشنهاد داد: با اصلاح الگوی مصرف جامعه در جهت مصرف متعادل و تغذیه
صحیح، خیلی از بیماری‌ها که متاثر از ناسالم و زیاده‌خوری و یا کمبودهای
ریز مغذی‌ها در بخش کم درآمد جامعه است، کاهش یافته و اثر بسیار قابل توجه
بر سلامت جامعه، واردات، مصرف بهینه از منابع تولید و به طور کلی بر اقتصاد
و پیشرفت جامعه دارد. بدیهی است که ضرورت دارد بعد از تعیین وضعیت فعلی
نسبت به تدوین الگوی مصرف غذای بهینه با توجه به نیازهای افراد جامعه و حفظ
سلامت آنها و چگونگی تامین آن با توجه به شرایط بومی کشور و منابع تولیدی
کشور اقدام کرد و راه‌های ترویج آن را در طول زمان نیز مشخص کرد. پس از این
مرحله الگوی مناسب تولید را نیز با توجه به شرایط اقلیمی و علاقه‌های مردم
و الگوی بهینه برنامه‌ریزی کرد. 

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان
اظهار کرد: با توجه به اینکه اصلاح الگوی مصرف بدون ارتقای فرهنگ جامعه و
سبک زندگی امکان‌پذیر نیست، موضوع اصلاح الگوی مصرف و جلوگیری از تلفات
مواد غذایی نیاز به برنامه‌ریزی طولانی مدت دارد. بدیهی است باید راهکارهای
این اصلاح طرح شود و پس از تدوین و تصویب در مراجع ذیربط مورد استفاده
قرار گیرد.

امروزه مطالعه الگوی خرید و مصرف خانوار از اهمیت بالایی برخوردار است، مطالعه وضعیت خرید خانوار از جنبه های مختلف برای تحلیل گران در برگیرنده آمار و اطلاعات مفیدی است. برخی برای ارزیابی تاثیر شاخص های اقتصادی بر توان خرید، برخی برای بررسی وضعیت غذایی و سلامت و برخی دیگر برای انجام برنامه ریزی های کلان اقتصادی از مطالعه بازار و مشتریان بهره می برند. مواد غذایی به عنوان یک نیاز اساسی از اصلی ترین محصولاتی است که در سبد خانوار ایرانی قرار می گیرد. خانواده ها بر اساس توان مالی، موقعیت جغرافیایی و اجتماعی، تعداد نفرات و سبک زندگی خود اقدام به خرید محصولات و مواد غذایی می نماید.

به گزارش پایگاه خبری صنعت غذا و کشاورزی (اگروفودنیوز) به نقل از روابط عمومی شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران، در این تحقیق بررسی اطلاعات و آمار خرید خانوار با هدف بهره گیری از ظرفیت هایی شکل گرفته است که تحقیقات بازار برای تولیدکنندگان و عرضه کنندگان محصولات ایرانی برای رقابت با محصولات خارجی می تواند فراهم آورد. شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران برای “حمایت از کالای استاندارد ایرانی” و همچنین از تولید کنندگان کالاهای با کیفیت ایرانی و با توجه به اهمیت مواد غذایی اقدام به تحقیقات بازار در سه حوزه مواد پروتئینی، نوشیدنی های سرد و لبنیات نموده است. در این خصوص از تعداد ۳۸۲ نفر از افرادی که وظیفه خرید خانواده را برعهده داشته اند در زمینه میزان خرید برخی مواد غذایی در ماه سوال شده است.