چشم اندازی برای صنعتی که قدر ندید اما سرپا ایستاد
میراسلام تیموری، رئیس هیئت مدیره انجمن صنایع فرآورده های لبنی
صنعت لبنیات ایران، صنعتی قدر نادیده در نظام سیاست
گذاری اقتصادی و همچنین نظام سیاست گذاری سلامت کشور است. اهمیت تولید محصولات
بهداشتی لبنی در تضمین سلامت جامعه و نیز رشد و نمو فرزندان این سرزمین موضوع این
نوشته نیست بلکه عموم سطوری که در پیش روی شما قرار دارد، به جایگاه اقتصادی صنعت
لبنیات به عنوان یک صنعت پیشرو و پیشبرنده در حوزه صنایع غذایی خواهد پرداخت. صنعتی
که «شیر خام» به عنوان ماده اصلی آن کشاورزی و دامداری را تحرک می بخشد و بخش مهمی
از نوآوری ها در صنعت بسته بندی وابسته به نیازهای این صنعت در حوزه ایمنی و سلامت
محصولات غذایی است و البته گستره نیاز مصرف کنندگان باعث شده تا این صنعت شبکه
وسیعی از توزیع کنندگان را در صنعت پخش و توزیع منتفع سازد.
صنعت لبنیات ایران صنعتی خصوصی است و یا دست کم بیش
از ۸۵ درصد آن با سرمایه بخش خصوصی ایجاد شده و مدیریت می شود و بیش از۴۰۰ برند در
بازار سراسری و منطقه ای آن در سراسر کشور وجود دارد. اهمیت این ویژگی مهم را وقتی
بهتر درک میکنیم که به یاد بیاوریم به نظر کارشناسان اقتصادی، خصوصی سازی در
بسیاری از صنایع کشور تجربه ای غیر موفق را پشت سر نهاده است. نقش پررنگ بخش خصوصی
در این صنعت بود که باعث شد ایران که تا سالهای پایانی دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ وارد
کننده حجم عمده ای از محصولات لبنی بود، امروز نه تنها همه محصولات لبنی مورد انتظار مصرف
کننده ایرانی را تامین کرده بلکه در جایگاه صادر کننده محصولات لبنی هم قرار گرفته
است.
صنعت لبنیات ایران مفتخر است که با تعدد برند و
تنوع محصول خود، «حق انتخاب مصرف کننده ایرانی» را پاس داشته و کیفیت محصولات و
تنوع چشم نواز آن با برندهای مختلف را در معرض قضاوت و پسند مصرف کننده ایرانی
قرار داده است. اگر به گلایه هایی که مصرف کننده ایران از کیفت کالا یا کمبود حق
انتخاب خود در قبال محصولات برخی دیگر از صنایع کشور ابراز میکند توجه کنیم، اهمیت
و گستردگی کاری که در صنعت لبنیات انجام شده است را بیشتر درک خواهیم کرد.
سهم صنعت لبنیات از اشتغال مستقیم حدود ۱۲۰ هزار
نفر، اشتغال غیر مستقیم حدود۴۸۰ هزار نفر و در کل زنجیره این صنعت از کشاورزی تا
توزیع، بیش از ۲ میلیون نفر است. توسعه این صنعت مشروط به آنچه در پی خواهد آمد،
میتواند به این دلیل که ماده خام این صنعت وابسته به کشاورزی و دامداری است، به
توسعه نقاط محروم کشور منجر شود. در حقیقت توسعه این صنعت به معنی فقرزدایی و
درآمدزایی برای هموطنان محرومی است که در روستاها و مناطق کمتربرخوردار کشور حضور
دارند.
صنعت لبنیات ایران همچنین با گردش نقدینگی ۳۵۰۰ میلیارد ریال و صادرات ۴۵۰ هزار تن محصولات
لبنی بالغ بر ۷۵۰ میلیون دلار یکی از صنایع مهم غذایی کشور و سلامت محورترین صنعت
در میان صنایع غذایی است. سهم صنعت لبنیات قریب به یک درصد از تولید ناخالص داخلی
در شرایط کنونی است. با توجه به اینکه صنعت لبنیات، صنعتی دورن زا است و بیش از ۹۰
درصد ماده خام و تکنولوژی آن متکی به امکانات داخلی است، در شرایط کنونی کشور
ظرفیت خوبی برای توسعه و افزایش سهم خود از تولید ناخالص داخلی را خواهد داشت.
با وجود اینکه صنعت لبنیات به مثابه موتور محرکهای
برای بخش مهمی از اقتصاد کشاورزی است ولی قدر و جایگاهی ناشناخته در میان اهالی
دولت و مجلس و نهادهای سیاست گذار کشور دارد و در همه سالهای گذشته جز مقطعی کوتاه
در دهه۷۰ تا میانه دهه ۸۰، سیاستگذاریهای کلان آنها، عاملی بازدارندهای در
توسعه این صنعت بوده است. آنچه در پی خواهد آمد نگاهی است به ظرفیت ها و فرصت هایی
که در این صنعت کمتر قدر دیده وجود دارد. و تلاش شده تا چشم اندازی برای آنچه این
صنعت می تواند برای کشور در حوزه اشتغال و ارزآوری و سلامت به ارمغان بیاورد،
ترسیم شود.
- استفاده آحاد مردم از شیر و لبنیات همواره به جهت اهمیت تغذیهای،
مورد نظر مقامات دولتی بوده است. دولتی ها با این پیش فرض که کنترل قیمت میتواند
دسترسی عموم مردم به محصولات لبنی را تسهیل کند، دخالت در قیمت گذاری محصولات لبنی
را در دستور کار خود قرار داده اند. اما این سیاست نه تنها باعث تحقق این هدف
نشده، بلکه در مقاطعی به عدم دسترسی کافی مصرف کنندگان نیز انجامیده است. لذا مهمترین
تهدید صنعت لبنیات ایران کنترل قیمت توسط نهادهای دولتی و حاکمیتی است. هم اکنون
بیش از ۷۵ درصد سبد محصولات لبنی در محدوده کنترل قیمتی قرار دارد که راه را بر
توسعه پایدار و نوآوری در این صنعت، بسته است. این در شرایطی است که صنعت لبنیات
با حدود ۴۰۰ شرکت فعال در شرایط کاملاً
رقابتی قرار دارد و عرضه لبنیات با گستره وسیعی از برندهای مختلف، چشم نوازِ مصرف
کنندگان در هر فروشگاه کوچک و بزرگی است و هر شهروندی میتواند بسته به نیاز و سلیقه
و درآمد خود کالای مورد نیاز خود را انتخاب نماید. در چنین شرایطی که بازار کاملا
رقابتی است، تداوم سیاست سرکوب قیمت در صنعت لبنیات از سوی نهادهای دولتی قابل درک
نیست.
راه حل موضوع قیمت گذاری بطور
کلی حذف کلیه یارانه های مرتبط با صنعت و عدم دخالت دولت در قیمت گذاری و اجازه
دادن به حاکم شدن قانون عرضه و تقاضا است. با این حال برای تحقق ملاحظات دولت در
حمایت از اقشار آسیب پذیر و وجود لبنیات در سبد خانوارهای کم برخوردار، انجمن صنایع
لبنی به نمایندگی از شرکت های لبنی عضو
خود که سهم عمده و اصلی بازار را در اختیار دارند، بارها پیشنهاد داده است که با
تقبل حداقل یک سوم از کل نیاز کشور به صورت قیمت تمام شده در قالب سبد حمایتی
خانوار، ضمن ایفاء رسالت اجتماعی خود در قبال هموطنان، دغدغه دولت
مردان
را برای تأمین نیاز اقشار کم برخوردار به محصولات لبنی را برطرف نمایند.
این نکته در خور توجه است که در
سال های نه چندان دور که دولت برای خرید
محصولات لبنی یارانه پرداخت میکرد، حجم محصول حداکثر یک پنجم کل نیاز کشور بود اما
با پیشنهاد فوق این مقدار میتواند به یک سوم افزایش یابد. با این طرح شیر، ماست و
پنیر در حجم حدود ۲٫۲۵۰ میلیون تن شیر با قیمت تمام شده در قالب سبد حمایت خانوار
در اختیار اقشار آسیب پذیر قرار گرفته و مابقی محصولات به صورت رقابتی به بازار
عرضه خواهد شد.
- تغییر سبک زندگی و ترکیب سنی جامعه میتواند تهدیدی بر
نوع مصرف لبنیات باشد و همین مقدار سرانه مصرف لبنیات را که به دلایل مختلف آسیب
دیده است را کاهش دهد. این موضوع گرچه تهدید است ولی فرصتی مغتنم هم است تا صنعت
لبنیات با ارائه محصولات جدید لبنی برای قشرهای مختلف جامعه با سلایق مختلف که با
مصرف سنتی لبنیات میانه چندانی ندارند، بتواند سرانه مصرف لبنیات را افزایش دهد.
این امر مستلزم سرمایهگذاری در بخش تحقیق و توسعه برای برآورد نیازهای جدید
جامعه بر اساس سبک زندگی جدید است که میتواند راه را برای توسعه پایدار این صنعت
فراهم سازد.
سرانه مصرف لبنیات در ایران کماکان در مقایسه با کشورهای توسعه یافته
بسیار پایین است. سرانه مصرف در ایران حدود ۷۵ کیلو در سال برای هر فرد است که در
مقایسه با استاندارد جهانی ۱۶۰ کیلو در سال برای هر فرد و نیز ۳۵۰ کیلو در کشورهای
توسعه یافته، بسیار پائین است. متأسفانه در سالهای اخیر دو عامل مهم باعث کاهش
مصرف لبنیات شده است. عامل اول افزایش قیمت محصولات لبنی ناشی از افزایش قیمت شیر
خام، افزایش هزینههای بستهبندی، افزایش قیمت ارز و افزایش هزینههای فرآوری ناشی
از حقوق و دستمزد و اعمال سیاستهای ارزش افزوده برای بخش بزرگی از محصولات لبنی
بوده است که باعث شده قیمت محصولات لبنی افزایش یابد و در کنار کاهش قدرت خرید
مردم به کاهش سرانه مصرف لبنیات دامن بزند. اما مهمتر از عامل اول، فقدان فرهنگ
سازی مصرف لبنیات به عنوان عامل دوم است که بر کاهش سرانه مصرف در ایران تاثیری
مستقیم داشته است. دامنه مشکلات در موضوع فرهنگ مصرف لبنیات از تخریب های غیر علمی
و ادعاهای نادرست به محصولات لبنی آغاز شده و تا عدم سرمایه گذاری در ترویج مصرف
لبنیات توسط نهادهای سیاست گذار متولی
سلامت کشور را شامل می شود. شایعه های بی
اساس
از جمله وجود وایتکس در شیر!، استفاده از روغن پالم!، دوز آفلاتوکسین بالا در شیر!
و همچنین ارائه اطلاعات غلط علمی مدعی
لزوم پرهیز از مصرف لبنیات باعث شده است که سرانه مصرف کاهش پیدا کند. این در شرایطی
است که مراجع ذی صلاح بهداشتی و تغذیه
ای
به صورت جدی به مصرف شیر و محصولات لبنی نه تنها برای تغذیه سالم تأکید دارند بلکه
یکی از عوامل مهم پیشگیری برای جلوگیری از بیماری های
پوکی استخوان- دندان بالاخص برای ایام سالمندی نام می برند.
با توجه به آنچه بیان شد لازم
است برای حل مشکل افزایش قیمت محصولات لبنی که تا حدی غیرقابل اجتناب است از پیشنهاد
ارائه شده انجمن که در بند یک ارائه گردید توسط دولتمردان استقبال جدی صورت گیرد و
اجرایی گردد و در بند دوم ضمن اتخاذ یک سیاست هماهنگ در همه بخش
های
دولتی و حاکمیتی از جمله وزارت بهداشت، آموزش و پرورش، صدا و سیما و دیگر نهاد
های
مرتبط نسبت به فرهنگ سازی مصرف شیر
و لبنیات اقدام نمود. پروژه شیر مدرسه که متأسفانه به دلایل مختلف به ویژه مشکل
بودجه ای دولت به حاشیه رانده شده است، تجدید
حیات شده و به عنوان یک پروژه حمایتی توسط دولت اجرایی گردد.
- فرصت دیگر برای توسعه لبنیات جذابیت توسعه دامداریهای
از طرف سرمایه گذاران است. سیاست کلان دولت در حمایت از صنعت دامداری در کشور در
تخصیص ارز ۴۲۰۰۰ ریالی به واردات نهاده های دامی، معافیت مالیاتی دامداریها، عدم
امکان اعمال قیمت دستوری برای شیر خام، شرایط بارندگی مناسب در سالهای اخیر، بهرهوری
مناسب تولید در صنعت دامداری کشور میتواند
پایداری تأمین ماده حیاتی صنعت لبنیات (شیر خام) را ایجاد کند و در مقایسه با
واردات اجزا شیر خام مزیت نسبی تولید شیر خام را حفظ نماید.
تهدید این فرصت مهم، دخالت دولت
در امر قیمتگذاری است که با توجه به تخصیص ارز ۴۲۰۰۰ ریالی، درتلاش برای توجیه
این دخالت است اما آینده نگرانه تر آن است که دولت با حذف ارز ۴۲۰۰۰ ریالی، امکان
توجیه اقتصادی شیر خام و فرآوری آن را در بلند مدت تصمین نماید.
- فرصت مهم دیگر برای صنعت لبنیات صادرات است. بازار
لبنیات در کشورهای همسایه بخصوص عراق و
افغانستان به دلیل عدم امکان تولید شیر خام تازه و نیز احتمال پیوستن ایران به
بازار اقتصادی اوراسیا، یک بازار بسیار بزرگ و متنوع برای شرکتهای لبنی ایران است
که علاوه بر افزایش ظرفیتهای تولیدی شرکتهای لبنی، سطح نوآوری و سطح تکنولوژی
خود را افزایش دهد و امکان رقابت با شرکتهای بین المللی لبنی را فراهم سازد.
تحریم ایران و کاهش صادرات نفتی
دولت را برای حمایت از صادرات محصولات صنایع غذایی متقاعد کرده اما لازم است دولت
موانع صادراتی را تا حد امکان حذف نماید. افزایش نرخ ارز به صادرات محصولات غذایی،
کمک قابل توجهی کرد. حذف تعدد قیمت غیرمنطقی ارز و افزایش منطقی آن در مقایسه با
نرخ تورم به افزایش صادرات خواهد انجامید و توسعه صادرات محصولات لبنی را پایدار
خواهد کرد. در این بین اما تنظیم بازار
داخلی به منظور جلوگیری از افزایش قیمت در
صورت توسعه صادرات یک تهدید اصلی و مانع جدی در این ارتباط خواهد بود که باید برای
آن ترتیبات خاصی در نظر گرفت.
صنعت لبنیات ایران با سابقه
ای
بیش از ۷۰ سال نه تنها در تولید محصولات لبنی خودکفا شده است، بلکه محصولات لبنی
کشورمان استانداردهای کیفی لازم برای صادرات به عموم کشورهای جهان از جمله آفریقا،
خاورمیانه، آسیای شرقی، اروپا و … را دارند. با همه تنگناهای اقتصادی و سیاسی و
زیرساختی موجود کشور، صنعت لبنیات طیفی متنوع از محصولات را به کشورهایی از جمله
روسیه، چین، ژاپن، عراق، کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر
می کند و توانسته از استانداردهای سختگیرانه واردات کالاها به مقاصد هدف عبور کند.
این مهم به خوبی نشان میدهد این صنعت از نظر نیروی انسانی و ظرفیت های تکنولوژیک
آمادگی بسیار زیادی برای جهش صادراتی و رسیدن به صادرات ۳ میلیارد دلاری دارد.
- حذف ارز ۴۲۰۰۰ ریالی برای واردات کره، صنایع تولید
لبنیات را برای تولید کره از محل شیر داخلی به شدت ترغیب کرده است. در صورتی که
نیاز به کره مصرفی داخلی با قیمتهای فعلی کماکان حدود ۳۰ هزار تن باشد ما به حدود
حداقل ۷۵۰ هزار تن شیر خام به صورت سالیانه نیاز خواهیم داشت. تولید این حجم از مصحول میتواند یک ظرفیت خوب برای توسعه صنعت را فراهم سازد. ضمن
این که کماکان تنظیم بازار شیر خام و جلوگیری از افزایش غیرمنطقی و قیمتهای
دستوری دولت برای محصولات لبنی دغدغه اصلی اهالی صنعت خواهد بود.
در ترسیم چشم انداز صنعت لبنیات ایران در صورتی که دولت
به رفع دغدغه های اهالی این صنعت به ویژه در حوزه قیمت گذاری بر محصولات لبنی
اقدام کند، این ظرفیت و توانایی در صنعت لبنیات ایران وجود دارد که بتواند ظرف ۵
سال سطح اشتغال در این صنعت را تادو برابر افزایش داده و به علاوه میزان ۳
میلیارددلار ارزآوری حاصل از صادرات داشته باشد.
تحقق جهش در تولید و حمایت از تولید کننده ایرانی نیازمند تمهیداتی است که امیداوریم نهادهای سیات گذار برای تحقق آن اراده ای تام و تمام نشان دهند.
منبع: آینده نگر
