علی زند اکبری – کارشناس موادغذائی و عضو سازمان نظام مهندسی و نظام دامپزشکی

هم زمان با برگزاری هفتمین نمایشگاه بین المللی شیلات، آبزیان، ماهی گیری، غذاهای دریایی و صنایع وابسته نگاهی خواهیم داشت به صنعت شیلات در کشورمان.

گستره طبیعی و جغرافیای خاص سواحل در ایران

کشور عزیزمان ایران به واسطه قرار گرفتن در نقطه خاصی از جغرافیای جهان علاوه بر دارا بودن جانوران آبزی ساکن دریای بزرگ خزر از طریق اقیانوس هند نیز از وجود آبزیان متعددی در خلیج فارس و دریای عمان بهره مند است. ۸۵۰۰ متر ساحل دریائی امکان مناسبی است برای بهره بردن از صنایع شیلات در ایران. ۸۹۰ کیلومتر از این سواحل به شمال کشور و ۴۹۰۰ کیلومتر از این سواحل اختصاص به سواحل جنوبی دارد. از طرفی سواحل جزایر کشورمان نیزحدود۸۴۰ کیلومتر می باشد.

هفت استان کشور به واسطه ارتباط بی واسطه با سواحل، به طور مستقیم با صنعت شیلات مرتبط هستند: استانهای گیلان، مازندران، گلستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر و خوزستان. نباید از خاطر برد که استانهای دیگری نیز از طریق پرورش ماهی، کارخانه های مختلف مواد غذائی همچون کارخانه جات کنسرو و … نیز در ار تباط با این صنعت هستند. ضمن آنکه دریاچه های کوچک و بزرگی به رغم خشکسالی گسترده هنوز در جغرافیای کشور وجود دارند. این فضای ویژه پتانسیل مناسبی را برای انواع مشاغل مرتبط با صنعت شیلات فراهم آورده که برنامه ریزی و مدیریت خاص خود را در این حوزه می طلبد.

انواع مشاغل مرتبط با صنعت شیلات

مشاغل متعددی در این صنعت وجود دارد، ماهیگیری، پرورش ماهی، قایقرانی و کشتیرانی مخصوص صید، تولید تورهای ماهی گیری به صورت سنتی و صنعتی، پرورش میگو، پرورش ماهی های آکواریومی، پرورش و صید جانداران آبزی مثل ستاره دریائی و انوع مرجان های دریائی، قارچ دریائی. بسته بندی صنایع شیلات، حمل و نقل محصولات شیلات توسط خودروهای دارای یخچال های مخصوص. فروش آبزیان زنده مثل قزل آلای زنده در کشورمان، تهیه محصولات تازه فیله به صورت پاک شده از پوست و استخوان، تهیه محصولات منجمد در دمای منفی بیست و دو و یا سی درجه، تهیه چرم مرغوب و مطلوب از ضایعات پوست ماهیان، تهیه انواع محصولات فرعی حاصل از گوشت ماهی ها همچون

دروس دانشگاهی در خصوص صنعت شیلات نیز مختلف و پر شمار است که سبب به وجود آمدن شغلهای متفاوت می گردد. مهندسی شیلات، دامپزشکی با تخصص جانوران دریائی، زیست شناسی و…

مدیریت و مطالعه در خصوص شیلات به خصوص زنجیره تأمین صنعت شیلات، فرآوری محصولات در شیلات همچون فرآورده های دودی شده، محصولات خشک شده، محصولات و فرآورده های شور و ترش، سس ماهی، محصولات سوریمی(خمیر ماهی) و یا پودر ماهی … از جمله این محصولات هستند که کارکنان، مدیران و خطوط تولید مخصوص به خود را دارند.

انواع آزمایشگاه های مرتبط با شیلات از جمله آزمایشگاه فرآوری آبزیان – آزمایشگاه میکروبیولوژی و بهداشت فرآورده های شیلاتی – آزمایشگاه عمومی شیلات – آزمایشگاه زیست فناوری و ترکیبات زیست فعال – آزمایشگاه فناوری نانو از جمله مشاغل نوین به وجود آمده در صنعت شیلات است که تکنیسین ها کارشناسان و مدیران متخصص مربوط به خود را می طلبند.

صنایع بهداشتی/آرایشی و پزشکی نیز از انواع جانداران دریائی همچون جلبکهای دریائی با صنایع شیلات در ارتباطند. صنایع مختلفی نیز در بخش طبخ مواد غذائی در صنعت شیلات مشارکت دارند، انواع رستوران ها، آشپزخانه های و وسائل مخصوص  به طبخ غذاهای دریائی از مشاغل فرعی مرتبط به این صنعت هستند. در سیستم های پیشرفته مدیریت شهری و در زیر شاخه مدیریت تولید صنایع غذائی، مدیریت ساماندهی مشاغل صنعت شیلات و سیستم توزیع مناسب آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است که امید آن می رود در کشورمان نیز به صورت حرفه ای و به روز اجرا گردد.

انواع آبزیان در ایران

تنوع آبزیان در ایران بسیار زیاد است، آبزیان به صورت کلی به دو بخش آبزیان خوراکی و غیر خوراکی تقسیم می شوند و بعد از آن بنا بر محیط زندگی در رودخانه، دریاچه، دریا و… ماهی‌های رودخانه‌ای اغلب سایز کوچکی دارند و مواردی نظیر سیاه ماهی، قزل آلا، سوف، اردک ماهی و اسبله و.. را شامل می شوند.

در دریاچه‌ها، انواع ماهی‌های خوراکی وجود دارند که نوع آن بسته به منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنند متفاوت است. در کل، هر دریاچه به دلیل نوع آب و هوای هر اقلیم، ویژه‌ گیهای خاص  خود را دارد و دارای نوعی از ماهیان خوراکی است که مورد علاقه مردمان محلی و گردشگران آن منطقه است.

این روزها تولید ماهی های پرورشی نیز گسترده شده است و با ساخت استخرهای پرورش ماهی، انواعی همچون کپور و قزل آلا و حتی انواع میگو نیز به صورت پرورشی تولید می شوند. هرچند باید متذکر شد ماهی های پرورشی کوچکتر از ماهی های دریائی هستند.

بخش عمده ای از آبزیان خوراکی را ماهی ها و میگو ها تشکیل می دهند، گاها ماهی های خوراکی از طعم های متفاوتی هم تشکیل شده اند. در دریای خزر بیش از صد و بیست گونه ماهی شناسائی شده اند از جمله ماهی های خوراکی  شمال ایران پنج گونه شاه ماهی، ماهی خار، کپور، ماهی کفال، ماهی قزل آلا، ماهی کیلکا، ماهی سیم، ماهی هرنیگ(شک ماهی)، ماهی کولمه، ماهی سفید، ماهی کولی، ماهی آزاد، اردک ماهی، ماهی سوف، ماهی خاویار و… و از جمله ماهی های خوراکی در جنوب سرخو، سنگسر، حلوا سفید(زبیدی)، حلوا سیاه، هامور، شوریده، راشگو، شیر ماهی، ماهی قباد، ماهی هوور(ماهی تن)، ماهی شعری(شهری)، کفشک، شانک، سکولا، میش ماهی، بارکودا(چنگو) و… می باشند.

از دیگر جانداران مورد تغذیه در جنوب میگوها هستند که خواص غذائی آنها مشابه ماهی ها می باشد و انواع مختلفی همچون میگو ببری، سفید، موزی، سر تیز، مونودون و… را شامل می شوند که رنگ بدن آنها از قهوه ای تا خاکستری متغیر است در حالیکه میگوهای پرورشی بدنی سفید و کاملا شفاف دارند.

به جز آبزیان خوراکی آبزیان غیر خوراکی نیز در کشورمان وجود دارند که با توجه به منع مصرف آنها به خاطر مسائل شرعی این آبزیان جهت مصرف به کشورهای دیگری همچون چین صادر می گردند که ازجمله می توان به ماهی مرکب و هشت پا در این خصوص اشاره نمود. آبزیانی همچون انواع صدف و مرواریدهای آنها نیز در صنایع زینتی به وفور استفاده می گردند. آبزیان مختلفی نیز در صنایع پزشکی مورد استفاده قرار می گیرند، انواع جلبکها، قارچهای دریائی و یا خیار دریائی از جمله آبزیان مورد استفاده برای موارد پزشکی هستند.

ارزش مواد غذائی در صنعت شیلات

یکی از مهمترین منابع تأمین مواد غذائی در جهان آبزیان هستند. گوشت آبزیان سرشار از پروتئین و اُمگا۳ و حتی آمینو اسیدی به نام تریپتوفان هستند از طرفی انواع ویتامین ها مانند ای، سی، بی۳، بی ۱۲ و دی در مواد غذائی دریائی وجود دارد.

مواد معدنی مورد استفاده بدن همچون آهن، روی، سلنیوم، کلسیم، منیزیم، فسفر، نیاسین، ریبو فلاوین و… در مواد غذائی دریائی وجود دارد. همانطور که از مواد معدنی، ویتامین ها و پروتئینهای موجود در مواد غذائی دریائی مشهود است این مواد می توانند در سلامتی سیستم ایمنی و عصبی بدن نقش بسیار مهمی داشته باشند و باعث تولید هموگلوبین و بهبود فرآیند خون سازی در بدن شوند. جلوگیری از انواع سرطان و آلزایمر و بهبود فشار خون نیز از جمله خواص مواد مفید در بدن آبزیان برای انسان است.

اقتصاد شیلاتی

قطعا این مبحث نیاز به مقاله ای گسترده دارد که در سطور این یادداشت تنها قابل اشاره است و خود بحث مفصلی را می طلبد. اما در اینجا به همین  مطلب بسنده می کنم که صنعت شیلات یکی از مباحث با اهمیت در بحث امنیت اقتصاد کشور است. مقدار ظرفیت های قابل تعریف صنعت شیلات آن هم در کشوری با امکانات  خدادادی همچون ایران برای تولید انواع صنایع و ظرفیت ایجاد فرصت های شغلی فراوان و ایجاد کریدور تجاری به محوریت صنعت شیلات در راستای اقتصاد بدون نفت تنها بخشی از ویژه گی هائی است که این صنعت توانائی ایجاد آن را برای کشور دارد.