نویسنده: حسین شیرزاد، تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی

تاثیر تغییرات آب و هوایی بر توزیع فضایی تولید محصولات کشاورزی انکارناپذیر گردیده است. محدود کردن گرمایش زمین به ۱٫۵ درجه سانتیگراد یک هدف اصلی برای اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (UN) است. یافته‌های جهانی نشان می‌دهد که تغییرات آب و هوایی تأثیر فراگیر بر توسعه کشاورزی دارد و نتایج تجربی نشان می دهد که میانگین دما با کاربری اراضی کشاورزی، غلات و تولید حبوبات ارتباط منفی دارد. علاوه بر این، تجزیه و تحلیل تنوع منطقه ای روابط غیر یکنواخت بین عوامل آب و هوایی و بازده کشاورزی را نشان می دهد. تغییرات آب و هوایی بیشترین آسیب را به تولیدات کشاورزی در مناطق شمالی و مرکزی خاورمیانه وارد می کند. در سطح جهانی نیز، تغییرات آب و هوایی اکنون به طور گسترده به عنوان یکی از دشوارترین مسائل قرن بیست و یکم شناخته شده است. کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه یافته در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب پذیرتر و کمتر انعطاف پذیر هستند . البته تأثیر تغییرات آب و هوایی برای کشورهای کمتر توسعه یافته و در حال توسعه با وابستگی نسبتاً بیشتر به کشاورزی متفاوت خواهد بود. شرایط آب و هوایی خشک تر و افزایش فراوانی رویدادهای شدید آب و هوایی باعث افزایش مناطق خشک کشاورزی و کاهش بازده محصول در مناطق جغرافیایی می شود که به شدت به کشاورزی خانوادگی متکی هستند. در حالی که آگاهی از تغییرات آب و هوایی در حال افزایش است، اخیرا بحث ها بر تاثیر اقتصادی تغییرات آب و هوایی در سطح کشوری تکیه می کنند. با این حال، اثرات تغییر آب و هوایی در کشورهای با شرایط توپوگرافی متفاوت و نابرابری های منطقه ای قابل توجهی مانند ایران و در بخش‌های کشاورزی متنوع، متفاوت است. علاوه بر این، ویژگی های جغرافیایی مناطق، انزوای زیادی را برای مناطق روستایی و کشاورزی در ایران ایجاد می کند. این مناطق روستایی و توسعه نیافته از دگرگونی سریع رنج می برند. با این حال، تحقیقات محدودی در مورد تأثیر فضایی گرمایش جهانی و تغییرات آب و هوایی بر الگوی تولید و نظام بهره برداری کشاورزی وجود دارد و تلاش های کمی برای بررسی چگونگی ادغام تغییرات آب و هوا و توسعه کشاورزی از نظر فضایی صورت اجرایی به خود گرفته است. بنابراین، بحث بیشتر برای درک اینکه چگونه اثرات  تغییرات آب و هوا بر اقتصادهای محلی و ملی با ناپایداری های فضایی و تفاوت هایی که در تولید تأثیر می گذارد، ضروری است. همچنین تغییرات آب و هوایی منجر به تغییرات قابل توجهی در نحوه کاربری ها و استفاده از زمین های کشاورزی شده است.  محققین در یک پروسه تحقیقی ده ساله دریافتند که حتی اگر تغییرات آب و هوایی؛ زمین های زراعی مناسبی را در ارتفاعات شمالی در کانادا، چین و سیبری روسیه گسترش دهد، جنوب جهانی، خاورمیانه و منطقه مدیترانه زمین های کشاورزی بسیاری را از دست می دهند. علاوه بر این، زمین برای تولید گندم در مناطق تحت تنش گرمایی مناسب نیست. در نهایت،  تغییر رفتار بارش ها و کاهش در دسترس بودن آب منجر به کاهش قابل توجه تولید و بهره وری کشاورزی در کشورهای در حال توسعه می شود. سناریوی ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و روند تغییرات آب و هوایی جهانی نیز در ایران شناسایی شده است. فراوانی و شدت شرایط آب و هوایی شدید مانند خشکسالی و سیل در مناطق حساس کشاورزی با افزایش دما و تغییر الگوهای بارش افزایش یافته است. ارزیابی اثرات آب و هوا نیز تفاوت های منطقه ای در بهره وری کشاورزی را پیش بینی می کند. گرمایش جهانی پتانسیل کاهش بازده محصول و امنیت غذایی در سطح جهان را دارد که مدیریت مناسب سازگاری با تغییرات آب و هوا و اقدامات ضروری در تمام اجزای بخش کشاورزی را ضروری می‌کند. الگوهای جغرافیایی تولید کشاورزی در حال تغییر صنعت کشاورزی است. تغییرات آب و هوایی به طور قابل توجهی تکامل فعالیت های کشاورزی را که برای توسعه منطقه ای حیاتی هستند، تهدید می کند. تغییرات دما، بارندگی یا تعامل آنها ۳۲ تا ۳۹ درصد از تغییرات در کاهش عملکرد محصول در سطح جهان را توضیح می دهد. تغییرات رفتاری در میزان و زمان بارش در کلیت تحلیل آب و هوایی به تولیدات کشاورزی در سراسر جهان آسیب می زند. چنانکه تغییرات در (۱) میانگین دمای سالانه (اندازه گیری شده بر حسب درجه سانتیگراد) و (۲) میانگین بارندگی سالانه (اندازه گیری شده بر حسب میلی متر)، میزان بارش و درجه حرارت به دلیل تغییرات آب و هوایی منجر به تغییر در عملکرد محصول و فصول رشد کشاورزی در ایران نیز شده است. یکی از بزرگترین نگرانی ها در جنوب ایران افزایش دما است. دمای منطقه در حال حاضر بسیار بالاتر از میانگین جهانی است و موج گرمای شدید در سال ۲۰۲۱ نه فقط در ایران، کویت، عمان، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به بیش از ۵۰ درجه سانتیگراد می رسد. اگر این روند ادامه یابد، انتظار می‌رود بخش‌های بزرگی از منطقه تا پایان قرن جاری غیرقابل سکونت شود. اقلیم شناسان هشدار داده اند که در کوتاه مدت، این منطقه تا سال ۲۰۵۰ حدود ۴ درجه گرمتر خواهد شد که بسیار فراتر از حد ۱٫۵ درجه ای است که برای جلوگیری از “فروپاشی اکولوژیکی” جهانی لازم است. سیل ناگهانی هم یکی دیگر از نگرانی های اصلی است. ایران علیرغم اینکه کشوری نیمه خشک است، اغلب در معرض بارندگی های شدید و دوره ای است. هنگامی که این بارندگی با وجود سکونتگاه‌های بی‌برنامه و نبود زیرساخت‌های مناسب برای انحراف آب باران در چندین شهر بزرگ همراه شود، این بارندگی می‌تواند منجر به وقوع سیلاب‌های ناگهانی و خسارات جانی و مالی شود. البته تغییرات آب و هوایی تأثیر مکانی متفاوتی بر توسعه کشاورزی نقاط مختلف کشور ما از نظر وجود ناهمگونی فضایی دارد. یکی از ابعاد اساسی بخش کشاورزی، ساختار تولید آن است. تفاوت های تولید کشاورزی منطقه ای را می توان با تفاوت های منطقه ای در الگوهای کشت محصول مرتبط کرد. به عنوان مثال، تولیدکنندگان ممکن است سالانه از سبزیجات و گندم به میوه و پنبه روی بیاورند. این ممکن است ریشه در دانش فنی انتخاب محصول، فصلی بودن و تغییرات قیمت محصولات مختلف کشاورزی داشته باشد. در حالی که تغییرات آب و هوایی یک نامزد بالقوه برای درک انتقال بین گزینه‌های تولید کشاورزی است، عوامل دیگری هم ارزش بررسی دارد. به عنوان مثال، تحلیل هزینه تولید کشاورزی و سیاست‌های محلی و ملی که بر انتخاب‌های بخش کشاورزی تأثیر می‌گذارند نیز ضروری هستند. افزایش هزینه نهاده ها و نگرش دولت نسبت به پرداخت یارانه به این بخش به طور اجتناب ناپذیری بر تولیدات کشاورزی تأثیر می گذارد. علاوه بر این، سرریزهای فضایی و ناهمگونی برای طراحی سیاست های تغییر اقلیم برای توسعه روستایی و کشاورزی بسیار مهم خواهد بود. تغییر در«جغرافیای تولید کشاورزی» به بررسی عوامل ایجاد تغییرات در مکان و نحوه تولید کالاهای کشاورزی، اختلالاتی که منجر به تفاوت‌های بیشتر جغرافیایی می‌شود، و نقش سرمایه‌گذاری و سیاست مزرعه در سال های آینده می پردازد. اثرات آب و هوا بر کشاورزی، از حوادث آب و هوایی فاجعه بار گرفته تا تغییرات دما و بارندگی، خطرات را برای کشاورزان و شرکای مالی آنها افزایش می دهد. این الگوی افزایش آشفتگی مستقیماً بر در دسترس بودن مواد غذایی، قیمت‌ها و در نهایت آنچه در بشقاب‌های ما ختم می‌شود، تأثیر می‌گذارد. با آغاز کنفرانس آب و هوای سازمان ملل متحد در مصر، غذا و کشاورزی برای اولین بار محور مذاکرات قرار گرفته است. خشکسالی های شدیدتر، دمای بالاتر و بارندگی های شدیدتر ناشی از تغییرات آب و هوایی، رشد مواد غذایی و فیبر را برای یک میلیارد کشاورز جهان سخت تر از همیشه کرده است. در حالی که برخی از مزارع و مناطق آسیب پذیرتر از سایرین هستند، تغییرات آب و هوایی بر کشاورزان در همه جا تأثیر می گذارد و با درک خطرات و فرصت‌های مرتبط با تغییرات آب و هوایی، بانکها، موسسات مالی کشاورزی می‌توانند در ایجاد یک بخش کشاورزی انعطاف‌پذیرتر و پایدارتر کمک کنند و برای کسب‌وکار خود و مشتریان کشاورزشان سود ایجاد کنند. ذخایر جهانی گندم ناپایدار است و عملکرد ده ساله گندم در بسیاری از نقاط راکد است. با توجه به اینکه افزایش مستمر محصول برای ارتقای امنیت غذایی در سراسر جهان ضروری خواهد بود. تغییرات آب و هوایی بر عملکرد محصولات اصلی کشت شده در برخی از پربارترین زمین‌های کشاورزی جهان مانند ذرت در آیووا، سویا در مینه‌سوتا و گندم زمستانه در کانزاس و سویا در برزیل و غلات در چین تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال تجارب آمریکایی ها در این خصوص نشان داده که افزایش دما در ایالت آیووا روزهای سرد را گرم می کند و رشد ذرت را تشویق می کند، اما این دستاوردها با ضرر روزهای بسیار گرم برای رشد ذرت تباه می شود. در نتیجه، تا سال ۲۰۳۰، ۹۷ درصد از مناطق زیر کشت ذرت در دشتهای حاصل خیز آیووا احتمالاً شاهد کاهش ۱۰ درصدی عملکرد ذرت خواهند بود. مشابه آیووا، افزایش روزهای با دمای معتدل تر باعث تولید بیشتر سویا می شود، اما افزایش شدید دما و گرمای شدید رشد را محدود می کند. این امر به ویژه در شمالی‌ترین مناطق تحت کشت سویا در مینه‌سوتا، که با مهم‌ترین تغییرات آب و هوایی مواجه خواهند بود، صادق است. بر اساس مدل های پیش بینی تا سال ۲۰۳۰، هفده درصد از اراضی زیر کشت احتمالاً بیش از ۱۰ درصد کاهش عملکرد محصول را تجربه خواهند کرد. کانزاس بزرگترین تولید کننده گندم در ایالات متحده است – گندم زمستانه در کانزاس نامیده می شود زیرا در پاییز کاشته می شود، در طول زمستان رشد می کند و در بهار برداشت می شود – و سهم مهمی در تامین مواد غذایی جهانی دارد. بار آب و هوا بر عملکرد گندم در این ایالت بر اساس یک تعامل پیچیده از تعداد روزهای پاییز با دمای انجماد که باعث آسیب به محصول می شود، روزهای بهاری با گرمای زیاد که عملکرد گندم را محدود می کند و بارندگی بهاری، که رشد گندم را تشویق می کند تا سال های ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ بسیار متفاوت خواهد بود. چنانکه تا سال ۲۰۳۰ حدود ۸ درصد از مناطق تحت تولید گندم در کانزاس احتمالاً کاهش ۹٫۳ درصدی عملکرد را تجربه خواهد کرد. حتی اکنون هم برخی از کشاورزان گندم کار در کانزاس به محصولات منعطف تری مانند آفتابگردان، چاودار یا جو روی آورده اند. تجزیه و تحلیل اثرات تغییر آب و هوا (CC) پیچیده است. این پدیده جنبه‌های مختلفی را تحت تأثیر قرار می‌دهد که در ابعاد اکوسیستم، زیست‌شناختی، اقتصادی و اجتماعی نفوذ می‌کند، شامل دگرگونی‌های تدریجی در طول یک افق زمانی گسترده است، باعث اثرات جانبی منفی و عدم قطعیت‌ها می‌شود. کشاورزی، در این زمینه، خود را به عنوان یک بخش آسیب پذیر نشان می دهد که عمدتاً به دلیل حساسیت بالای بهره وری کشاورزی به متغیرهای اقلیمی مانند دما و بارندگی است. تغییرات آب و هوایی منجر به افزایش دمای جهانی و وقوع رویدادهای شدید در سراسر جهان شده و تغییرات آب و هوایی پیامدهای عمده ای را بر امنیت غذایی و تولید کشاورزی تحمیل می کند. تأثیر منفی تغییر اقلیم بر توسعه کشاورزی جریان مهاجرت ها را افزایش داده و اثرات نامطلوب ناشی از تغییرات آب و هوایی هزینه های اقتصادی قابل توجهی را برای کشورها به همراه داشته است.  تنوع در عملکرد محصول، از دست دادن سرمایه و زمین به دلیل افزایش سطح آب دریا، خسارات سرمایه به دلیل رویدادهای شدید آب و هوایی، افزایش هزینه‌های بهداشتی مرتبط با بیماری‌ها و استرس گرمایی مشهودترین اثرات تغییرات آب و هوا هستند و عدم انطباق با تغییرات آب و هوایی یک چالش جهانی بوده است. با این حال، پیش‌بینی‌های اقلیمی آینده نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه عملکرد محصولات در دشتها و مناطق پرخطر است .تغییرات تاریخی در سیاست‌های کشاورزی و توانایی تطبیق این سیاست‌ها با شرایط آب و هوایی در حال تغییر، موضوعات تحقیقاتی بسیار مهمی در آینده هستند و یافته‌های بیشتر در مورد تأثیرات تغییرات آب و هوایی بر جغرافیای تولید در بخش کشاورزی، بحث‌های جدیدی را برای درک ابعاد مختلف توسعه کشاورزی هدایت خواهد کرد.