نویسنده: حسین شیرزاد، تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی
فراوانی شوک های غذایی دهه به دهه در حال افزایش است. داده‌های حاصل از تجزیه و تحلیل ۵۳ سال تولید محصولات کشاورزی در ۱۳۴ کشور تأیید می‌کند که شوک‌های غذایی با گذشت زمان فراوان‌تر شده‌اند و منطقه‌ای که بیشترین آسیب را متوجه خود می‌کند خاورمیانه و جنوب آسیا است. وضعیت امنیت غذایی و تغذیه در جهان ، گزارشی که فائو در پایان سال ۲۰۲۲ منتشر کرد، نشان می‌دهد که گرسنگی در سه سال گذشته بیشتر در نتیجه درگیری‌های سیاسی، بی آبی و تأثیرات تغییرات آب و هوایی افزایش یافته است. رویدادهای شدید آب و هوایی و بحران های اقتصادی یا ژئوپلیتیکی پیامدهای مخربی بر بخش کشاورزی دارند که از کشوری به کشور دیگر منتقل می شود. به عنوان مثال، درگیری بین روسیه و اوکراین در دسترس بودن روغن آفتابگردان را تا ۳۸ درصد برای شمال اروپا کاهش داد. پیامدهای تغییر در تولید ذرت را می‌توان به‌طور غیرمستقیم در در دسترس بودن محصولات گوشتی ناشی از کمبود غلات برای خوراک دام مشاهده کرد. آنچه جدی‌تر است این است که علت تأثیراتی دارد که به ایجاد یک مارپیچ بی‌پایان تنش ها کمک می‌کند.تغییرات آب‌وهوایی به درگیری‌ها دامن می‌زند، زیرا دسترسی به منابع آبی و بهره برداری از اراضی که به طور فزاینده‌ای از منابع کمیاب هستند، مانع می‌شود و در نتیجه ناامنی غذایی را تشدید می‌کند. خطرات اقلیمی تهدیدی برای عملکرد سیستم غذایی جهانی و در نتیجه خطری برای بخش مالی جهانی، ثبات دولتها و امنیت غذایی و سلامت جمعیت جهان است. در طول قرن گذشته شوک های متعددی در تولید محصولات کشاورزی رخ داده است که منجر به از دست رفتن ۱۰ درصد از عملکرد یک محصول جهانی غلات در یک سال شده است. این شوک های تولید اغلب، اما نه همیشه، منجر به شوک های صادراتی و شوک های قیمتی می شود. شوک های گذشته قیمت برای غلات عمده از ۱۰۰% تا ۲۰۰% افزایش یا بیشتر متغیر بوده است. اگر محدودیت های تجاری و صادراتی ایجاد شود، شوک تولید به یک شوک عرضه جهانی تبدیل می شود.
اصطلاح شوک غذایی به از دست دادن محصول یا دام در نتیجه یک رویداد ناگهانی و شدید آب و هوایی یا یک بحران ژئوپلیتیکی اشاره دارد. قرار گرفتن “در معرض”، اولین نقطه تماس بین شوک و سیستم غذایی است. طبق تعریف IPCC (2021) ، قرار گرفتن در معرض به عنوان عناصری از سیستم تعریف می شود که مستعد تأثیرات نامطلوب ناشی از استرس یا شوک بیرونی محیطی یا اجتماعی-سیاسی هستند. حساسیت ها و تاثیرات آن بر سیستم غذایی به بزرگی بالقوه پیامدهای قرار گرفتن در معرض شوک ها و محرک ها و در نتیجه تأثیر آن بر سیستم غذایی اشاره دارد. در ادوار تاریخی، آشفتگی ها و شوک ها در سیستم های کشاورزی-غذایی رایج هستند و هم اجزای “سیستم طبیعی” و هم اجزای “سیستم انسانی” را در این سیستم ها درگیر می کنند. در این یادداشت ما از کلمه شوک‌ها و آشفتگی‌ها به جای هم استفاده می‌کنیم تا به عمق این رویدادهای منفی اشاره کنیم که سیستم‌های غذایی و عملکرد مناسب آنها را به چالش می‌کشند، اگرچه کلمه «شوک» به اختلالی اشاره دارد که ناگهانی‌تر و بالقوه فاجعه‌بارتر است. آشفتگی ها و شوک ها در اجزای “طبیعی” شامل تغییرات چشمگیر در عوامل آب و هوایی مانند بارندگی، و همچنین تغییرات ناشی از اجزای بیولوژیکی مانند شیوع بیماری ها و آفات است که گیاهان و دام ها را تحت تاثیر قرار می دهد. به طور مشابه، آشفتگی ها می توانند در اجزای “سیستم انسانی” یک سیستم هم رخ دهند. به عنوان مثال، قیمت مواد غذایی به ندرت کاملاً ثابت است و گفته می شود کشاورزان و مصرف کنندگان در خرید مواد غذایی با “شوک های قیمتی” شرایط شدیدی که رشد و در دسترس بودن غذا را به خطر می اندازد مواجه می شوند.
بعنوان مثال؛ در حوالی سال ۲۰۰۸ مشاهده شد که قیمت گندم، ذرت و سویا ناگهان به چهار برابر افزایش یافت. بدنبال آن قیمت برنج ۵۰۰ درصد افزایش می یابد زیرا هند شروع به خرید از صادرکنندگان کوچکتر به دنبال محدودیت های اعمال شده توسط تایلند می کند. ارزش سهام کالاهای کشاورزی عمومی ۱۰۰ درصد، سهام مواد شیمیایی کشاورزی 500 درصد و سهام زنجیره تأمین مهندسی کشاورزی 150 درصد افزایش می یابد. شورش های غذایی در مناطق شهری در سراسر خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکای لاتین رخ می دهد . یورو ضعیف می شود و بازارهای اصلی سهام اروپا ۱۰ درصد از ارزش خود را از دست می دهند. بازارهای سهام آمریکا به دنبال آن ۵ درصد از ارزش خود را از دست می دهند. در نتیجه، چهار برابر شدن قیمت کالاها و نوسانات موجودی کالاها، همراه با ناآرامی های مدنی، پیامدهای منفی انسانی و خسارات مالی عمده ای را در سرتاسر جهان ایجاد نمود.درمثالی دیگر؛ می توان به اثرات مالی شوک‌های غذایی در سال‌های ۱۹۷۳/۱۹۷۴ (که در کنار شوک قیمت نفت رخ داد)، شوک قیمت مواد غذایی در سال های ۲۰۰۹ ، ۲۰۲۲ تاثیرات پاندمی وبی ثباتی سیاسی و نظامی و همچنین شکست و نوسانات بازار (مانند افزایش شدید قیمت ها) اشاره کرد.
شرایط شدید اقلیمی نیز می تواند به آشفتگی ها و شوک های عمده در سیستم های کشاورزی-غذایی منجر شود. تغییرات عمده آب و هوایی، مانند خشکسالی شدید یا طولانی، یک مثال رایج در رابطه با تغییرات عمده ناشی از سیستم طبیعی است. یک شوک بزرگ تولید کشاورزی جهانی، با قطعیت، مجموعه ای از تأثیرات بسیار مهم برای بشریت ایجاد خواهد کرد و احتمالاً اثرات عمده‌ای بر دولتها، درگیری‌ها و ناآرامی‌های احتمالی، جمعیت‌های آسیب‌پذیر و ناامن غذایی، سازمان‌های غیردولتی و امدادگران، کشاورزان و بخش مالی –بانکی خواهد داشت. به محض اینکه جهان از بحران کووید بیرون آمد، ما را به بحران هزینه زندگی سوق داد. این امر به شدت بخش کشاورزی را تحت تأثیر قرار داد. کشاورزانی که در دوران قرنطینه مجبور به دور ریختن شیر و سبزیجات فاسد شدنی شدند، اکنون در تلاش برای یافتن یا تامین منابع اصلی مانند کود و خوراک برای تقویت تولید هستند. آنها همچنین با تأثیر طولانی مدت تغییرات آب و هوا بر الگوهای کشاورزی تثبیت شده سروکار دارند. تغییرات آب و هوا خطر قابل توجهی را برای سیستم های کشاورزی جهانی از جمله گرم شدن و تغییر در الگوهای بارندگی ایجاد می کند
شوک های تعرفه ای در نظام تجارت نیز اخیرا مهندسی شده است. تجارت جهانی غذا شبکه پیچیده ای از وابستگی ها را ایجاد می کند. دسترسی یک کشور به یک کالا اغلب به برداشت موفق کشور دیگر بستگی دارد. برای مثال، پیش‌بینی می‌شود که اگر اوکراین به طور ناگهانی تمام تولید ذرت را متوقف کند، در دسترس بودن طیور در جنوب اروپا ۱۵٫۴ درصد کاهش می‌یابد زیرا تولیدکنندگان آنجا برای تغذیه دام‌های خود به غلات اوکراینی متکی هستند. تجارت جهانی و وابستگی بسیاری از کشورها به واردات مواد غذایی به این معنی است که شوک‌های غذایی یک مشکل جهانی است و جامعه بین‌المللی برای ایجاد انعطاف‌پذیری با چالش مهمی مواجه است. وقتی در ژوئن 2022 ، شاخص جهانی قیمت کشاورزی بانک جهانی نسبت به شش ماه قبل 40 درصد افزایش داشت به نحوی که قیمت ذرت و گندم به ترتیب 42 و 60 درصد افزایش یافت دولتها متوجه حساسیت عنصر شوک گشتند به گونه ای که امروزه دولت ها نقش قوی تری در تضمین امنیت غذایی جهانی ایفا می کنند.
شوک زنجیره تامین در نظام بهره برداری کشاورزی عنصر پیچیده دیگری از انواع شوک هاست. سیستم‌های تولید مواد غذایی صنعتی، که اکثر محصولات غذایی جهانی بر بستر آنها رشد می‌کنند ، به نهاده‌های خارج از مزرعه مانند کودهای شیمیایی، ماشین‌آلات، انرژی، آفت‌کش‌ها، دانه‌ها و خوراک دام وابسته هستند. بسیاری از این نهاده ها اغلب فقط از چند کشور وارد می شوند . حتی اگر برخی کشورها در سیستم غذایی خود به اندازه کافی انعطاف پذیر باشند تا شوک های آب و هوایی شدید محلی یا اختلالات در جریان تجارت مواد غذایی را کنترل کنند، تولید غذای آنها همچنان تحت تأثیر در دسترس بودن نهاده های کشاورزی قرار دارد. لذا صنعتی شدن کشاورزی منجر به وابستگی فزاینده به نهاده های کشاورزی در مقیاسی جهانی شده است. از این رو، شوک در دسترس بودن نهاده های کشاورزی می تواند برای تولید محصولات غذایی مخرب باشد. از سوی دیگر، جریان نهاده های کشاورزی ارتباط نزدیکی با اقتصاد و تجارت دارد. همچنین فشار برای کاهش استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات در بسیاری از مناطق وجود دارد. تحقیقات بین المللی نشان داده که شوک‌ها در کودها باعث تلفات شدید عملکردی می‌شوند. تحت سناریوی شوک ۵۰ درصدی در بسته نهاده‌های اصلی کشاورزی ، تولید جهانی ذرت می‌تواند تا ۲۶ درصد و تولید جهانی گندم تا ۲۱ درصد کاهش یابد که به‌ویژه بر مناطق «سبد نان» پرمحصول جهان تأثیر می‌گذارد. مطالعات بین المللی نشان داده محصولی که در تولید جهانی بیشتر تحت تاثیر شوک در تمام نهاده های کشاورزی قرار می گیرد ذرت است که در آن تولید بیش از ۲۵% با شوک ۵۰% و نزدیک به ۴۰% با شوک ۷۵% کاهش می یابد این امر ممکن است به این دلیل باشد که تولید جهانی ذرت با بالاترین میزان استفاده از کودهای شیمیایی در بین غلات بسیار بهینه شده است و بنابراین بیشتر مستعد کاهش در نهاده‌های کود است. بیشترین کاهش تولید در اثر شوک در نهاده‌های کشاورزی منفرد در جو، برنج و گندم با میزان نیتروژن و در چغندرقند با نرخ پتاسیم رخ می‌دهد. علیرغم اینکه آفت کش ها اثرات قابل توجهی بر عملکرد کلی نشان نمی دهند به نظر می رسد آفت کش ها تأثیر قابل توجهی بر تولید نیشکر در مقیاس جهانی دارند.
شوک سینرژیک جهانی شدن بر زنجیره ارزش غذا اثبات شده است. در سراسر جهان فراوانی و شدت شوک‌ها به زنجیره ارزش سیستم‌های غذایی در حال افزایش است که ناشی از رویدادهای اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی-سیاسی است جهانی شدن که با ارتباط متقابل از طریق آزادسازی تجارت، حمل و نقل، مهاجرت، امور مالی و ارتباطات از راه دور مشخص می شود سرعت و مقیاس چنین شوک هایی را تسریع می کند. این باعث «شکست‌های همزمان» می‌شود که در آن تأثیرات آبشاری پیامدهای گسترده‌ای دارند. میزان، مقیاس و عمق شوک ها ایجاب می کند که جامعه باید با چابکی و انعطاف پذیری، اغلب با اطلاعات یا شواهد حتی بشکل ناقص پاسخ دهد .
در این رابطه نوع مدیریت کلان کشاورزی بر نحوه واکنش افراد، سازمان ها و کشورها به شوک تولید کشاورزی تأثیر می گذارد. واکنش‌های کوتاه‌مدت فوری شامل محدودیت‌های صادراتی یا گمرکی، سفته‌بازی، پیش‌فرض قراردادها و موافقت‌نامه‌های تجاری ترجیحی، از دست دادن زیرساخت‌های حیاتی برای صادرات، مدیریت ذخایر مواد غذایی، تغییرات کاربری زمین و واکنش بازار سیاه است. عوامل تقویت کننده یا کاهش دهنده بلندمدت می تواند شامل مسائلی باشد که مستقیماً با سیستم غذایی مرتبط است، مانند سطح ذخایر جهانی غذا با این حال آنها اغلب به عوامل اقتصادی غیرمستقیم مانند قدرت دلار آمریکا مربوط می شوند. علاوه بر این، ذخایر ذخایر نهاده‌های کشاورزی که کشورها به‌عنوان حائل در برابر اختلالات در جریان واردات نگهداری می‌کنند، می‌تواند بر نحوه تأثیرگذاری کشورها تأثیر بگذارد. یک جنبه مهم از واکنش های غذایی، وضعیت فعلی شکنندگی سیاسی و توانایی کنترل صادرات یا واردات در داخل یک کشور است. برای انعکاس این موضوع، روندهای کلیدی در کشورهای شکننده، یا روندهای سیاسی که می تواند منجر به افزایش شکنندگی شود، در پاسخ های در نظر گرفته شده در این سناریو گنجانده شد. شورش‌های غذایی گذشته و محدودیت‌های صادراتی نیز در نظر گرفته شد، زیرا کشورهایی که قبلاً شورش‌های غذایی را تجربه کرده‌اند یا محدودیت‌های صادراتی را اعمال کرده‌اند، احتمالاً در آینده این موارد را تکرار خواهند کرد.
شاید تخصیص محصول بین نیمکره ای به عنوان یک پاسخ بالقوه کاهش دهنده به شوک های کشاورزی ارائه شده است، زیرا کشاورزان در یک نیمکره ممکن است شاهد کاهش یک محصول خاص در نیمکره دیگر باشند و ممکن است تصمیمات کاشت خود را برای سرمایه گذاری بر روی قیمت های بالاتر قرار دهند. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برای گندم به اروپای غربی، برای ذرت به آمریکای مرکزی و غرب آفریقا به برنج تایلند وابسته است .ثبات عرضه غذا برای تضمین امنیت غذایی برای اقتصادها، به ویژه آنهایی که تولید غذای داخلی کافی ندارند، بسیار مهم است. برای محافظت در برابر کمبودهای احتمالی، واردات مواد غذایی در مدیریت شوک اهمیت فزاینده ای پیدا می کند. شوک های واردات مواد غذایی تأثیرات قابل توجهی بر اقتصادهای هدف دارد.
در ۱۵ سال گذشته سیستم‌های غذایی جهانی در معرض سه شوک بزرگ بوده است – بحران قیمت مواد غذایی در سال ۲۰۰۸ و همه‌گیری کووید-۱۹ و جنگ اکرایین که از دو سال قبل آغاز شد. شوک‌های منطقه ای هم در کشورها مانند خشکسالی و سیل همچنان ادامه دارد – تنها در سال ۲۰۲۰، نزدیک به ۳۴ میلیون نفر در چین و هند تحت تأثیر سیل قرار گرفتند . عجیب آنکه در حالی که تولید سرانه جهانی غذا همچنان در حال افزایش است، به نظر می رسد روند چند دهه کاهش تعداد افرادی که دچار سوءتغذیه هستند رو به پایان است، نگرانی در مورد کیفیت رژیم‌های غذایی که سیستم‌های غذایی جهانی ارائه می‌کنند، و اثرات زیست‌محیطی شیوه‌های کشاورزی که غذای این رژیم‌ها را فراهم می‌کنند، افزایش یافته است.
دردهه ۲۰۱۰ ناامنی غذایی، قبل از هر چیز، باعث ایجاد تضاد در منطقه خاورمیانه شده است. نمونه بارز آن بهار عربی 2011 نامیده می شود ، تحولات سیاسی که از جنبش نان در تونس آغاز شد و در طول این دهه خاورمیانه و شمال آفریقا را در بر گرفت. بسیاری از دولتها در منطقه به دلیل شرایط اقتصادی با ناآرامی مواجه شدند، اما خشکسالی منطقه‌ای که قیمت مواد غذایی را افزایش داد، ناامیدی مردم را از مرز خارج کرد. از آن زمان، مجموعه‌ای از شوک‌های مرتبط با آب و هوا، درگیری‌های مسلحانه و تأثیرات همه‌گیری کووید -۱۹ باعث افزایش مداوم گرسنگی و فقر شده است.بنابراین برای آماده شدن برای خطرات فزاینده کشاورزی در آینده که به طور بالقوه از طریق سیستم های غذایی بسیار کارآمد و در نتیجه شکننده و به شدت بهم پیوسته تقویت می شود، جوامع علمی، تجاری، جامعه مدنی، ملی و جهانی باید با یکدیگر همکاری کنند. سخن نهایی آنکه اخیرا، تیمی از محققان در اتریش مدلی ساخته‌اند که پیش‌بینی می‌کند یک شوک به سیستم کشاورزی یک کشور چقدر می‌تواند بر دسترسی به غذا در سراسر جهان تأثیر بگذارد. این ابزار که در Nature Food ارائه شده است ، می‌تواند به پیش‌بینی اختلالات در تامین مواد غذایی ناشی از بحران‌هایی مانند جنگ در اوکراین کمک کند.این تیم ابتدا مدلی ساخت که نشان دهنده شبکه معمولی تولید و تجارت مواد غذایی برای ۱۲۵ نوع غذا در نزدیک به ۲۰۰ کشور است. این سناریوی پایه – که عمدتاً با اطلاعات ارائه شده توسط سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد ساخته شده است – شامل داده هایی در مورد میزان تولید هر یک از مواد غذایی خاص در یک کشور و همچنین میزان مصرف آن غذا در داخل کشور، ذخیره شده برای سال های آینده یا صادرات است. همچنین داده هایی را در مورد اینکه چه مقدار از یک غذای معین در نهایت برای تولید غذاهای دیگر استفاده می شود را در بر می گیرد. لذا با ارزیابی اثرات شوک‌های ترکیبی نهاده‌های کشاورزی بر عملکرد محصول در سطح ملی و نقشه‌برداری از مناطق و محصولاتی که به‌ویژه در برابر شوک‌ها یا سطوح کاهش مصرف نهاده آسیب‌پذیر بوده و موسوم به نقشه های Agri.Input.Shock-explorer)) هستند. اولا ما بطور دقیق شوک‌های ورودی را شناسایی می‌کنیم ثانیا عملکرد را به طور جداگانه برای هر نوع محصول تعین پذیر کرده و با مشخص کردن استان ها و محصولات پرخطر به اطلاعات مهمی در مورد امنیت غذایی ملی در مقیاس استانی در زمان آشفتگی های ژئوپلیتیک جهانی ارائه می دهیم. جای نقشه شوک و ریسک های ملی کشاورزی به تفکیک استانی – محصولی در نظام تصمیم گیری بخش کشاورزی کشور ما خالی است.
