نویسنده: دکتر حسین شیرزاد، تحلیل گر و دکترای توسعه کشاورزی
در پاسخ به بحران گرسنگی جهانی، “سازمان ورلد ویژن ” از سال ۲۰۲۱ یک بررسی سالانه قیمت مواد غذایی انجام میدهد و نوسانات سالانه قیمت مواد غذایی و همچنین هزینه یک سبد غذایی استاندارد را بر اساس ساعات کار بین کشورها مقایسه میکند. این گزارش چهارمین تحلیل از بررسی سالانه و شامل دادههایی از تقریباً ۸۰ کشوری است که سازمان ورلد ویژن در آنها فعالیت میکند. دادههای این نظرسنجی بر اساس دادههای جمعآوریشده توسط کارکنان و داوطلبان سازمان جهانی چشمانداز است. آنها قیمتهای محلی یک سبد غذایی شامل ۱۰ قلم کالای غذایی رایج را جمعآوری می کنند که عبارت از ۱ کیلوگرم موز شیرین، ۱ کیلوگرم برنج، ۱ کیلوگرم آرد گندم، ۱ کیلوگرم شکر خام، ۱ کیلوگرم ذرت، دوازده عدد تخممرغ، ۱ لیتر روغن پخت وپز، ۱ مرغ خام، ۱ کیلوگرم گوجه فرنگی، ۱ لیتر شیر تازه میباشد . دادهها سالی دو بار در ماه مه و سپتامبر جمعآوری میشوند. هر دور جمعآوری دادهها در طیف وسیعی از مکانها در سراسر کشورهای هدف، از جمله مناطق روستایی و شهری و بازارهای رسمی و غیررسمی انجام می شود. برای مقایسه قیمتها در کشورهای مختلف، کل هزینه سبدهای غذایی با استفاده از نرخ ارز فعلی به دلار آمریکا تبدیل شده، سپس به نرخ ارز برابری قدرت خرید (PPP) تبدیل و سپس این قیمتها با درآمد ناخالص ملی (GNI) سرانه هر کشور (PPP) مقایسه می شوند تا میزان زمان لازم برای کسب سبد غذایی رایج در هر کشور محاسبه شود. نتایج یک روز کاری هشت ساعته را فرض میکنند.
دادههای نظرسنجی که در تابستان توسط آژانس کمکهای بینالمللی، ورلد ویژن ، با عنوان ” شوکهای قیمتی ۲۰۲۵” منتشر شد ، نشان میدهد که قیمت مواد غذایی در واکنش به عوامل مختلفی از جمله سفتهبازی، شوکهای اقلیمی، قیمت انرژی، تقاضا برای سوختهای کشاورزی و سیاستهای تجاری تغییر میکند. افزایش قیمت نفت بر قیمت کودها و همچنین هزینه حمل و نقل تأثیر میگذارد. تقاضا برای سوختهای کشاورزی مانند اتانول ذرت، تقاضا برای محصولات خاص را افزایش میدهد و توزیع محصولات را تغییر میدهد. بسیاری از سرمایهگذاران وجوه خود را از بازارهای وام مسکن به کالاهای کشاورزی منتقل کردند و شوک تقاضایی ایجاد کردند که قیمت کالاها را افزایش داد. ازدر سال ۲۰۲۳، سفتهبازی روی محصولات غذایی، از جمله بازارهای به اصطلاح کالاهای آتی که سفتهبازان روی قیمتهای آینده شرط میبندند، همچنان عامل اصلی تشدید نوسانات قیمت بوده است. بسیاری از کشورهای کمدرآمد، بهویژه کشورهای بهاصطلاح کمتر توسعهیافته، واردکنندهی خالص مواد غذایی هستند که آنها را در برابر نوسانات قیمت در بازارهای جهانی مواد غذایی بسیار آسیبپذیر میکند. منابع کمیاب آب و زمین از تخریب، مصرف بیش از حد، از بین رفتن تنوع زیستی، آلودگی و شرایط سخت آب و هوایی رنج میبرند. تولید کشاورزی محدود است. در خاورمیانه پنجاه و شش درصد از زمینهای کشاورزی به بارندگی نامنظم وابسته هستند و این امر مزارع را تحت فشار قرار میدهد تا از منابع آب زیرزمینی برای آبیاری بیش از حد استفاده کنند.
علیرغم نشانههایی از تثبیت قیمتها در کشورهای ثروتمندتر، قیمتهای بالای مواد غذایی همچنان خانوادههای آسیبپذیر را بیشتر در گرسنگی فرو میبرد. این گزارش که هزینههای مواد غذایی را در ۷۷ کشور تجزیه و تحلیل میکند، بحران رو به وخامتی را در مناطق آسیب پذیر از نظر جنگ و آب و هوا برجسته میکند، و اعتقاد دارد که غذا برای میلیونها نفر همچنان غیرقابل دسترس است. طبق آخرین یافتهها، در سال ۲۰۲۵ در ۱۶ کشور، برای تهیه یک سبد غذایی اساسی، بیش از یک هفته کامل کار لازم است. تقریباً ۳۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان گرسنگی حاد را تجربه میکنند که اکثریت قریب به اتفاق آنها در مناطق جنگی و اقتصادهای شکننده زندگی میکنند. در همین حال، در کشورهایی مانند بوروندی و سودان، هزینه اقلام غذایی ضروری به شدت افزایش یافته و خانوادهها را مجبور به انتخابهای غیرممکن بین غذا، مراقبتهای بهداشتی یا آموزش کرده است. جهان در حال تجربه یک همهگیری گرسنگی است. برای میلیونها خانواده، غذا نه تنها گران است، بلکه دور از دسترس است. طرفه اینکه بسیاری از تحریمهای اعمالشده بر کشورهای جهان با هدف تضعیف اقتصاد آنها اعمال میشوند که منجر به افزایش فقر، کاهش امنیت غذایی و رفاه عمومی میشود. اگرچه اهداف تحریم به ندرت محقق میشوند، اما با این وجود این تحریمها منجر به یک فاجعه انسانی میشوند. تحریمها میتوانند بر تمام ابعاد امنیت غذایی تأثیر بگذارند. دسترسی به مواد ضروری مرتبط مانند ادوات کشاورزی، کود، تجهیزات حمل و نقل، قطعات یدکی، داروها یا مواد شیمیایی برای بهداشت، با جلوگیری از دسترسی غیرنظامیان به آنها محدود میشود. تضعیف زیرساختهای حیاتی از جمله جادهها، بنادر، نیروگاهها، ایستگاههای ترانسفورماتور، بیمارستانها، کارخانهها، انبارها و تأسیسات آب و فاضلاب، فرآیند، توزیع و دسترسی به غذا را مختل میکند و ممکن است منجر به شیوع بیماریهایی شود که جذب مواد مغذی (استفاده) را دشوار میکند. از سوی دیگر، فروپاشی سیستم رفاهی میتواند بیکاری را برای سالهای آینده بدتر کند و به نوبه خود بر دسترسی به غذای کافی تأثیر بگذارد. یافتهها نشان میدهد که خشکسالی و شرایط شدید رطوبتی به طور قابل توجهی بر پیامدهای امنیت غذایی در کشورهای خاورمیانه تاثیر گذارده است. بارندگی و زمینهای زراعی قویترین همبستگی مثبت را با تولید غلات نشان دادند. با این حال، با وجود منابع وسیع زمین، کشورهایی مانند سودان و سودان جنوبی به طور کامل از پتانسیل کشاورزی خود استفاده نکردهاند. رشد جمعیت، سیاستهای تجاری نامتوازن و سرمایهگذاری محدود در کشاورزی به قیمت بالای مواد غذایی و سوءتغذیه کمک میکند. از طرفی یافته ها نشان میدهد که ثبات اقتصادی و پویایی جمعیت از عوامل کلیدی تأثیرگذار بر تولید و دسترسی به مواد غذایی هستند. عدم تعادل جمعیت شهری-روستایی و شکافهای سیاستی، خطرات ناامنی غذایی را بیشتر تشدید میکند.
بر اساس یافتههای کلیدی گزارش ۲۰۲۵؛ قیمت مواد غذایی در فقیرترین کشورها همچنان به طرز نگرانکنندهای بالاست. در بوروندی، یک فرد به طور متوسط اکنون باید ۴۷ روز کار کند تا ۱۰ قلم کالای غذایی اساسی را تهیه کند – بالاترین میزان ثبت شده در این نظرسنجی. در سودان، زمان کار مورد نیاز از سال گذشته ۴۲ درصد افزایش یافته است. نابرابری فزاینده جهانی در دسترسی به غذا رشد داشته مثلا در آلمان، تهیه یک سبد غذایی اولیه فقط ۱.۵ ساعت طول میکشد، در حالی که در جمهوری آفریقای مرکزی، ۳۰ روز طول میکشد. این شکاف فاحش، تأثیر نامتناسب تورم و بیثباتی اقتصادی بر کشورهای کمدرآمد را برجسته میکند. بحران گرسنگی برای کودکان رو به وخامت است. ۳۶ میلیون کودک زیر پنج سال در ۳۲ کشور جهان اکنون دچار سوءتغذیه حاد هستند که آنها را در معرض خطر شدید بیماری و مرگ قرار میدهد. از سویی کمکها ناکافی است. در سال ۲۰۲۴، تنها ۴۷ درصد از کمکهای غذایی بشردوستانه مورد نیاز تأمین مالی شد و میلیونها نفر بدون حمایت باقی ماندند. از زمان حمله روسیه به اوکراین در اوایل سال ۲۰۲۲، به اصطلاح «بحران جهانی غذا» پدیدار شده است، در حالی که در واقعیت هیچ کمبود غذایی جهانی وجود ندارد و ذخایر غذایی در بالاترین سطح خود هستند. اما سودجویان و دلالان شرکتها از این وضعیت به ضرر کشاورزان و مصرفکنندگان سوءاستفاده کردهاند . گزارش، از فعالان بشردوستانه میخواهد که برای مقابله با گرسنگی جهانی به این چالش جدید بپردازند. روسیه و اوکراین به عنوان تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی کالاهای کشاورزی، نقش مهمی در تأمین غذای اصلی جهان ایفا میکنند. آنها بیش از ۵۴ درصد از گندم، جو و جو دوسر تجارت شده در سطح جهان را صادر میکنند تعدادی از کشورها، از جمله برخی از کشورها با دسترسی آسیبپذیر به مواد غذایی، به شدت به واردات از این دو کشور متکی هستند. به عنوان مثال، سهم گندم وارداتی از اوکراین توسط مصر و لبنان ۸۵ درصد و ۸۱ درصد از کل واردات گندم آنها است . جنگ بین روسیه و اوکراین که از ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز و تا ۲۰۲۵ ادامه دار شد، نگرانیهای جدی در مورد تولید محصولات کشاورزی اوکراین و کمبود جهانی مواد غذایی ایجاد کرده است . مجموعهای از اثرات پی در پی جنگ، مانند از دست دادن نیروی کار کشاورزی، تخریب زیرساختها و دسترسی محدود به نهادههای کشاورزی، تولید مواد غذایی در اوکراین را تهدید کرده است . در کنار هزینههای بالای انرژی و اختلالات زنجیره تأمین، ادامه جنگ افزایش جهانی قیمت مواد غذایی را تشدید کرده است.
درگیری، تغییرات اقلیمی و شوکهای اقتصادی، محرک گرسنگی محسوب شده و بنا به تحلیل ورلد ویژن، درگیری، تغییرات اقلیمی و بیثباتی اقتصادی به عنوان عوامل اصلی افزایش ناامنی غذایی شناسایی شده اند. جنگ از طریق آسیبپذیری تجارت جهانی غلات در برابر رویدادهای ژئوپلیتیکی ، کشورهای مجاور و دور را به طور متفاوت تحت تأثیر قرار میدهد. به طور کلی، در یک دنیای فرامتصل، جنگ یا سایر رویدادهای تکاندهنده میتوانند اثرات داخلی، پیرامونی و دور داشته باشند. تأثیر جنگهای محلی بر کشورهای مجاور اغلب به عنوان اثر پریکوپلینگ (pericoupling effect) شناخته میشود، در حالی که تأثیر آن بر کشورهای دور، اثر تلهکوپلینگ (telecoupling effect) است. لذا ایجاد تابآوری در برابر افزایش ناامنی غذایی به منظور فراهم کردن امکان مقاومت و بازیابی کشورها و جوامع در برابر شوکهایی که بر امنیت غذایی تأثیر میگذارند، چه طبیعی (سیل، خشکسالی، تغییرات اقلیمی)، چه انسانی (درگیریها، ناآرامیهای اجتماعی، محدودیتهای تجاری)، بازارمحور (نوسانات بازار، افزایش قیمتها) یا مرتبط با سلامت (کووید-۱۹)، باید به یک هدف سیاستی فوری تبدیل شود تا کشورها بتوانند تعهدات خود را نسبت به اهداف توسعه پایدار (SDGs) تا سال ۲۰۳۰ محقق کنند. این امر مستلزم آمادگی، محافظت در برابر ریسک ها، افزایش واکنش به و بازیابی از شوکهای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت خواهد بود.
نا امنی در حوزه کارائیب، جنگ جاری در غزه، یمن، سودان، افغانستان، سوریه و خشکسالیهای طولانی مدت در شاخ آفریقا و پیامدهای اقتصادی تورم جهانی، همگی در بدتر شدن شرایط نقش داشته اند. کشورهای وابسته به کشاورزی و واردات به ویژه آسیب دیدهاند و قیمت مواد غذایی در برخی مناطق تا ۵۰ درصد نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. جهان در نقطه عطفی قرار دارد. دولتها و جامعه جهانی باید به تعهدات خود در حمایت از کشاورزان کوچک مقیاس عمل کنند و اکنون برای افزایش کمکهای غذایی، حمایت از کشاورزان خردهپا و سرمایهگذاری در راهحلهای بلندمدت برای جلوگیری از قحطی میلیونها نفر دیگر اقدام نمایند.چون قیمت مواد غذایی در فقیرترین کشورهای جهان همچنان رو به افزایش است.
